Από την πίστη στη μισαλλοδοξία: Γιατί θεωρήθηκε ρατσιστικό το κάψιμο του Ιούδα

Σαν σήμερα το 1918, η Εκκλησία της Ελλάδος εξέδιδε για τρίτη φορά μέσα σε λίγα χρόνια επίσημη εγκύκλιο καταδικάζοντας το «κάψιμο του Ιούδα», ένα παμπάλαιο έθιμο που μέχρι σήμερα αναβιώνει σε διάφορες περιοχές της χώρας.

Το τελετουργικό αυτό, που συμβολικά αναπαριστά την τιμωρία του προδότη του Ιησού, περιλάμβανε το κάψιμο ενός ομοιώματος – συνήθως με εκρηκτικά ή άλλα θεαματικά μέσα – τη βραδιά της Ανάστασης. Αν και ριζωμένο στη λαϊκή θρησκευτική παράδοση, η Εκκλησία είχε αρχίσει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα να το αντιμετωπίζει με έντονη καχυποψία και θεολογική αποδοκιμασία.

Η εγκύκλιος του 1918 δεν ήταν η πρώτη – ήταν όμως η πιο κατηγορηματική. Στο κείμενό της, η Ιερά Σύνοδος έκανε λόγο για «βάρβαρον και ανθελληνικόν έθιμον», το οποίο «ουδεμίαν σχέσιν έχει με την αληθή χριστιανικήν πίστιν», και καλούσε τους πιστούς και τους ιερείς να το καταργήσουν οριστικά.

Από την πίστη στη μισαλλοδοξία: Γιατί θεωρήθηκε ρατσιστικό το κάψιμο του Ιούδα

Το πρόβλημα με το έθιμο δεν ήταν απλώς θεολογικό, αλλά βαθιά κοινωνικό και πολιτικό. Η μορφή του Ιούδα, όπως παρουσιαζόταν στα ομοιώματα, συχνά περιγραφόταν με στερεότυπα που παραπέμπουν σε ρατσιστικές εικόνες του «κακού Εβραίου»: γαντζωτά χαρακτηριστικά, ρούχα «ξένα» προς την ελληνική παράδοση, ακόμα και χρήματα που κρέμονταν από τις τσέπες – σύμβολα «φιλαργυρίας», στενά δεμένα με την αντισημιτική ρητορική αιώνων.

Σε πολλές περιοχές, μάλιστα, το ομοίωμα του Ιούδα ονομαζόταν ευθέως «ο Εβραίος», και το κάψιμο παρουσιαζόταν ως «τιμωρία των Εβραίων για τη σταύρωση του Χριστού». Αυτού του είδους η ταύτιση του Ιούδα με τον σύγχρονο εβραϊκό λαό αναπαρήγαγε τη συλλογική ενοχοποίηση των Εβραίων, τροφοδοτώντας κοινωνικό μίσος και διακρίσεις.

Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, ορισμένοι Έλληνες διανοούμενοι και κληρικοί είχαν αρχίσει να επισημαίνουν πως το έθιμο αυτό δεν ήταν απλώς λαϊκή παράδοση, αλλά μια δυνητικά επικίνδυνη αναβίωση μεσαιωνικών προκαταλήψεων που δεν είχαν θέση στη σύγχρονη κοινωνία.

Η Εκκλησία της Ελλάδος, ιδιαίτερα μετά το 1900, έβλεπε πως τέτοιες τελετές δεν συνάδουν με το χριστιανικό μήνυμα της συγχώρεσης και της ανάστασης και παράλληλα δίνουν λαβή σε ξεσπάσματα μισαλλοδοξίας, ιδίως σε περιοχές με εβραϊκές κοινότητες, όπως η Θεσσαλονίκη ή η Βέροια.

Αντίδραση σε μία Ευρώπη που φλέγεται από εθνικισμούς

Η εγκύκλιος του 1918 ήρθε σε μια ιδιαίτερα φορτισμένη εποχή. Η Ευρώπη έβγαινε από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρεε, και το ελληνικό κράτος επεκτεινόταν προς την Ανατολή. Ο εθνικισμός, όμως, φούντωνε παντού – και μαζί του και οι διακρίσεις κατά μειονοτήτων.

Η Εκκλησία – σε αντίθεση με άλλες εποχές που σιωπούσε ή ενίσχυε τέτοια έθιμα – φαίνεται ότι διαισθάνθηκε πως το κάψιμο του Ιούδα δεν ήταν πλέον απλώς μια λαϊκή παράδοση, αλλά μια πράξη που μπορούσε να ενισχύσει τον θρησκευτικό διχασμό.

Γι’ αυτό και η εγκύκλιος δεν δίστασε να το χαρακτηρίσει αντίθετο προς το ελληνικό ήθος, δείχνοντας πως η Εκκλησία επιθυμούσε έναν πιο «πολιτισμένο» και λιγότερο επιθετικό τρόπο έκφρασης της πίστης.

Και όμως… δεν έσβησε ποτέ

Παρά τις επανειλημμένες καταδίκες, το έθιμο δεν έσβησε. Αντίθετα, μεταλλάχθηκε και επιβίωσε ως λαϊκό δρώμενο, ειδικά σε περιοχές όπως η Ρόδος, η Κρήτη, η Μονεμβασιά, η Χίος και άλλα μέρη της Ελλάδας.

Ακόμα και σήμερα, όμως, το κάψιμο του Ιούδα προκαλεί αντιδράσεις, τόσο από θεολογικής όσο και κοινωνικής σκοπιάς. Εβραϊκές κοινότητες, οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και θεολόγοι, επισημαίνουν ότι το έθιμο συντηρεί μισαλλόδοξες αναπαραστάσεις και δεν συνάδει με το αναστάσιμο μήνυμα της συγχώρεσης.